Problem konieczności złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu małoletniego przez obojga rodziców

Opinia Polskiego Instytutu Notarialnego

z dnia 10 stycznia 2020 roku

dotycząca problemu konieczności złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu małoletniego przez obojga rodziców

Normy prawne: art. 97 § 2, 98 § 1, 101 § 3 KRO, art. 583 KPC.

Literatura: H. Haak, A. Haak-Trzuskawska, Pokrewieństwo i powinowactwo (pochodzenie dziecka, stosunki między rodzicami a dziećmi, przysposobienie). Komentarz do art. 61(7)–127 KRO oraz związanych z nimi regulacji KPC (art. 453–458, 579–589), K. Osajda (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, J. Ignaczewski (red.), Władza rodzicielska i kontakty z dzieckiem, K. Pietrzykowski (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, H. Dolecki, T. Sokołowski (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, G. Jędrejek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz aktualizowany, K. Piasecki (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, P. Biernacki, Dobro dziecka w praktyce notarialnej (Rejent 2019, nr 9), J. Barej, H. Zbrzeżna-Cąkała, Uwagi dotyczące dokumentowania oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku bądź też zapisu windykacyjnego w świetle analiz Zespołu Wizytacyjnego (Nowy Przegląd Notarialny 2017, nr 1).

I. Rodzice wykonując władzę rodzicielską, dokonują szeregu czynności, a sposób składania oświadczeń woli uregulowany został w KRO. Dużą doniosłość praktyczną ma problem reprezentacji rodziców przy składaniu oświadczania o odrzuceniu spadku w imieniu małoletniego. Ogólna zasada reprezentacji małoletniego wynika z art. 98 § 1 KRO, według którego każde z rodziców może działać samodzielnie jako przedstawiciel ustawowy dziecka. Kolejno należy zwrócić uwagę na art. 97 § 2 KRO, z którego wynika, że o istotnych sprawach dziecka rodzice rozstrzygają wspólnie; w braku porozumienia między nimi rozstrzyga sąd opiekuńczy. Omawianego zagadnienia dotyczy także art. 101 § 3 KRO stanowiący, że rodzice nie mogą bez zezwolenia sądu opiekuńczego dokonywać czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu ani wyrażać zgody na dokonywanie takich czynności przez dziecko. Złożenie przez rodziców w imieniu małoletniego dziecka oświadczenia o odrzuceniu spadku bezdyskusyjnie uznawane jest za czynność przekraczającą zakres zwykłego zarządu (por. uchw. SN z 22.05.2018 r., III CZP 102/17, Biul. SN 2018 nr 5).

II. W pierwszej kolejności należy poruszyć problem sposobu reprezentacji dziecka przez jego przedstawicieli ustawowych. Art. 98 KRO wprowadza zasadę jednoosobowej, samodzielnej reprezentacji każdego z rodziców. Przedmiotowa samodzielność wynika z faktu, że każdego z rodziców łączy z dzieckiem stosunek rodzinnoprawny (H. Haak, A. Haak-Trzuskawska, Pokrewieństwo i powinowactwo, Legalis dostęp 2019, komentarz do art. 98 pkt II lit. A, teza 1). Regułę tę określa się jako zasadę dwu przedstawicieli dziecka (J. Gajda [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Legalis dostęp 2019, pkt I, teza 7).

III. Kolejno należy zwrócić uwagę na relację reguły dotyczącej zasady jednoosobowej reprezentacji rodziców z koniecznością rozstrzygania wspólnie przez rodziców o istotnych sprawach dziecka (art. 97 § 2 KRO). Każda czynność, która zostanie zakwalifikowana do takiej kategorii spraw, wiąże się z obowiązkiem współdziałania rodziców. Istota współdecydowania wynika z charakteru stosunku prawnego, jaki łączy rodziców z dzieckiem. Wszak każdy z rodziców ma działać dla dobra dziecka, co w konsekwencji wiąże się z możliwością decydowania i kształtowania istotnych spraw dotyczących małoletniego. Jednakże słusznie podkreśla się, że w zakresie istotnych spraw dotyczących dziecka, działanie jednego rodzica musi być uzgodnione z drugim z nich (albo zastąpione stosownym rozstrzygnięciem sądu opiekuńczego), ale nie chodzi przy tym o fakt jednoosobowego reprezentowania dziecka (H. Haak, A. Haak-Trzuskawska, Pokrewieństwo i powinowactwo, Legalis dostęp 2019, komentarz do art. 98 pkt II lit. A, teza 6). A zatem nie można art. 97 § 2 KRO interpretować w ten sposób, że wyłączona jest zasada samodzielnej reprezentacji dziecka przez każdego z rodziców – regulacja ta wskazuje, że nie chodzi o wspólną reprezentację tylko o rozstrzygnięcie sporu co do istotnej czynności dotyczącej dziecka (G. Jędrejek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Lex dostęp 2019, komentarz do art. 97, teza 3).

IV. Następną kwestią, która ma w omawianym zagadnieniu fundamentalne znaczenie jest obowiązek uzyskania przez rodziców zezwolenia sądu opiekuńczego (art. 101 § 3 KRO). W przypadku tego rodzaju działania czynność dokonana bez zezwolenia sądu jest nieważna i nie może być konwalidowana (T. Sokołowski [w:], H. Dolecki, T. Sokołowski (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy, komentarz do art. 98, Lex dostęp 2019, teza 11). Wniosek o wydanie zezwolenia przez sąd może złożyć każdy z rodziców. W praktyce notarialnej nie budzi żadnej wątpliwości, że złożenie oświadczenia woli o odrzuceniu spadku w imieniu małoletniego należy do kategorii spraw przekraczających zakres zwykłego zarządu i zezwolenie sądu jest w tym wypadku wymagane.

V. Przechodząc do rozstrzygnięcia kwestii sposobu reprezentacji przy składaniu oświadczania o odrzuceniu spadku w imieniu małoletniego, należy podkreślić, że nie ma w tym wypadku obaw o naruszenie normy art. 97 § 2 KRO. Wniosek o odrzucenie spadku może złożyć każdy z rodziców, ale sąd opiekuńczy przed wydaniem zezwolenia ma obowiązek wysłuchania drugiego rodzica (art. 583 KPC). Zatem drugi rodzic nie będzie mógł złożyć sprzeciwu co do składanego oświadczenia. Spełniona zostanie przesłanka współdecydowania rodziców, albowiem każde z nich będzie miało swój odpowiedni udział w prowadzonym postępowaniu. Nie zachodzi zatem możliwość złożenia sprzecznych oświadczeń przez rodziców.

VI. Wątpliwości notariuszy w analizowanej materii budzi najczęściej treść postanowienia sądu obejmującego zezwolenie na odrzucenie spadku. Często sąd, wskazując uprawnionych do złożenia oświadczenia, posługuje się spójnikiem „i”. Stosując ogólne zasady logiki, uznaje się często, że oboje rodziców muszą złożyć przedmiotowe oświadczenie. Jednakże należy zwrócić uwagę, że sąd wydaje zezwolenie na dokonanie czynności, a nie zmienia przy tym zasad reprezentacji dziecka przez rodziców. Takie rozstrzygnięcie sądu należy interpretować w ten sposób, że zarówno wnioskodawca jak i uczestnik posiadają zgodę na dokonanie czynności w imieniu dziecka (P. Biernacki, Dobro dziecka, s. 66). Nie można wysnuć wniosku, że podmioty te muszą reprezentować dziecko razem, ponieważ byłoby to sprzeczne z art. 97 KRO (P. Biernacki, Dobro dziecka, s. 66). Zasada jednoosobowej reprezentacji przez rodzica odnosi się zatem również do oświadczeń składanych na podstawie zezwolenia sądu wyrażonego dla obojga rodziców (J. Barej, H. Zbrzeżna-Cąkała, Uwagi dotyczące dokumentowania oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, s. 9). Dodać jedynie należy, że w literaturze wyrażono także pogląd przeciwny (por. H. Ciepła, Notarialne akty poświadczenia dziedziczenia, “Nowy Przegląd Notarialny” 2009, nr 4 s. 27-28).

VII. W konkluzji należy podkreślić, że przyjęcie zasady jednoosobowej reprezentacji rodziców przy składaniu oświadczeń o odrzuceniu spadku w imieniu małoletniego jest zgodne z normami KRO i realizuje w pełni zasadę działania w imieniu dobra dziecka. Ta fundamentalna reguła urzeczywistniona jest tutaj poprzez wyrażenie zdania każdego z rodziców w prowadzonym postępowaniu oraz zbadaniu sprawy przez sąd, co znajduje wyraz w wydanym prawomocnym postanowieniu. 

Autor: not. dr Marta Nowocień