Zastosowanie pojęcia epidemii jako szczególnej okoliczności w rozumieniu  art. 3 § 2 ustawy Prawo o notariacie

Opinia Polskiego Instytutu Notarialnego
z dnia 08.04.2020 r.
dotycząca zastosowania pojęcia epidemii jako szczególnej okoliczności w rozumieniu
art. 3 § 2 ustawy Prawo o notariacie

 

Normy prawne: art. 3 § 2 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie (tj. z dnia 22 lutego 2019 r. – Dz.U. z 2019 r. poz. 540), art. 2 pkt 11, 12 i 22, art. 46 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r., o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (tj. z dnia 6 czerwca 2019 r. – Dz.U. z 2019 r. poz. 1239), rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 marca 2020 r. w sprawie ogłoszenia na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu epidemii  (Dz.U. z 2020 r. poz. 491), rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 marca 2020 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie ogłoszenia na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu epidemii (Dz.U. z 2020 r. poz. 522)

Literatura: A. Rataj, A. Szereda (red.), Ustrój notariatu. Komentarz do art. 1–78d Prawa o notariacie, Warszawa 2019, A. Oleszko, Prawo o notariacie. Komentarz. Tom 1. Ustrój notariatu, Warszawa 2016, A. Redelbach, Prawo o notariacie, Toruń 2002, A. Oleszko, Podstawy dokonania czynności notarialnych poza lokalem kancelarii notarialnej, Rejent 2007 r., nr 4

 

I. Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 20 marca 2020 roku w sprawie ogłoszenia na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu epidemii wprowadzono na terytorium Polski stan epidemii. Stan epidemii to, według art. 2 pkt. 22 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, sytuacja prawna wprowadzona na danym obszarze w związku z wystąpieniem epidemii w celu podjęcia określonych w ustawie działań przeciwepidemicznych i zapobiegawczych dla zminimalizowania skutków epidemii. Zgodnie zaś z art. 46 tejże ustawy minister właściwy do spraw zdrowia w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw administracji publicznej ogłasza, w drodze rozporządzenia, stan zagrożenia epidemicznego lub stan epidemii. W rozporządzeniu można ustanowić między innymi: czasowe ograniczenie określonego sposobu przemieszczania się, czasowe ograniczenie funkcjonowania określonych instytucji lub zakładów pracy, zakaz organizowania widowisk i innych zgromadzeń ludności, obowiązek wykonania określonych zabiegów sanitarnych, jeżeli wykonanie ich wiąże się z funkcjonowaniem określonych obiektów produkcyjnych, usługowych, handlowych lub innych obiektów, nakaz udostępnienia nieruchomości, lokali, terenów i dostarczenia środków transportu do działań przeciwepidemicznych przewidzianych planami przeciwepidemicznymi.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 marca 2020 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie ogłoszenia na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu epidemii wprowadziło kolejne obostrzenia w zakresie poruszania się obywateli czy też zgromadzeń organizowanych w ramach działalności kościołów i innych związków wyznaniowych oraz imprez, spotkań i zebrań niezależnie od ich rodzaju, z wyłączeniem spotkań danej osoby z jej osobami najbliższymi w rozumieniu art. 115 § 11 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny lub z osobami najbliższymi osobie, z którą pozostaje we wspólnym pożyciu.

II. Powstaje pytanie czy w świetle zaistniałej sytuacji stan epidemii można utożsamiać ze „szczególną okolicznością” w rozumieniu art. 3 § 2 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie dopuszczającą możliwość dokonania czynności notarialnej poza kancelarią.
Zasadą jest, że czynności notarialnych notariusz dokonuje w kancelarii notarialnej, co wynika z art. 3 § 1 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. prawo o notariacie. Jednocześnie w § 2 powyższego przepisu ustawodawca przewidział wyjątki od wspomnianej zasady. I tak czynność notarialna może być dokonana także w innym miejscu, jeżeli przemawia za tym charakter czynności lub szczególne okoliczności.

III. Możliwość dokonania czynności notarialnej poza kancelarią, jako wyjątek od zasady podlega wykładni ścieśniającej. Ustawa nie przyznaje ani notariuszowi, ani tym bardziej stronom czynności notarialnej, kompetencji do oceny i skorzystania ze swobody wyboru innego miejsca sporządzenia czynności notarialnej.
W literaturze przedmiotu przyjmuje się, że szczególnymi okolicznościami może być „obiektywna niemożność stawienia się strony w kancelarii”, np. choroba strony lub osób biorących udział w czynności notarialnej, okoliczności uzasadniające obawę rychłej śmierci osoby zamierzającej dokonać czynności. Kwestionowana jest natomiast możliwość uznania za szczególną okoliczność osobistego zaufania strony do określonego notariusza, a całkowicie wyklucza się „wybór” notariusza poza siedzibą kancelarii ze względu na wysokość uzgodnionego z nim wynagrodzenia. Wskazuje się ponadto, że trudno byłoby również uznać za szczególną okoliczność zgodne żądania stron (osób zainteresowanych) dokonania czynności notarialnej poza kancelarią, jeżeli za takim wnioskiem nie będą nadto przemawiały inne szczególne względy. Wreszcie zgoda stron i notariusza na dokonanie czynności notarialnej poza kancelarią, a także ich wygoda nie są szczególnymi okolicznościami.
Określenie w art. 3 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie miejsca wykonywania czynności notarialnych jest konsekwencją ich urzędowego charakteru, korzystania przez notariusza z przymiotu osoby zaufania publicznego oraz ochrony przysługującej funkcjonariuszom publicznym i jest zgodne z art. 65 ust. 1 zd. 2 Konstytucji RP. W konsekwencji ocena „szczególnych okoliczności” nie może być dowolna i nie oznacza „swobody korzystania” przez notariusza z możliwości dokonywania czynności notarialnych poza kancelarią (postanowienie Sądu Najwyższego z 11 grudnia 2002 r. III DS 18/02, OSNAPiUS 2004, Nr 6, poz. 108). Przesłanki dokonywania czynności poza kancelarią nie mogły być określone w sposób szczegółowy, przy czym ich ocena nie została pozostawiona tylko dowolnemu uznaniu notariusza. Z treścią art. 3 § 2 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie wprost koresponduje § 26 pkt 7 Kodeksu Etyki Zawodowej Notariusza i nie budzi wątpliwości, że ocena przestrzegania powyższej normy należy do samorządu notarialnego i sądów dyscyplinarnych.
Podnosi się również, że przepis art. 3 § 2 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie powinien on być interpretowany w kontekście zasady sprawnej obsługi i zmniejszenia utrudnień, jakie mogą przy czynnościach notarialnych powstać dla ich stron, jak również przy uwzględnieniu zasady, że notariusz powinien wykazywać gotowość zawodową, przypisaną mu w prawie o notariacie. W konsekwencji wskazuje się, że cała istota zagadnienia polega na tym, aby obiektywnie i w interesie stron ocenić, na ile czynność może być dokonana poza kancelarią notarialną.

IV. Sytuacje dopuszczające możliwość dokonania czynności notarialnej poza kancelarią można podzielić na wynikające z: stanu fizycznego (np. choroba) czy stanu prawnego (np. izolacja więzienna). W związku z epidemią wirusa SARS-CoV-2 (COVID-19) z izolacją wynikającą ze stanu prawnego mamy do czynienia również w przypadku kwarantanny oraz izolacji. Pomimo wyjątkowych okoliczności związanych z tymi pojęciami art. 3 § 2 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie nie powinien być stosowany automatycznie. Wiąże się to z celem obu tych środków. Izolacja to, zgodnie art. 2 pkt 11 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r., o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, odosobnienie osoby lub grupy osób chorych na chorobę zakaźną albo osoby lub grupy osób podejrzanych o chorobę zakaźną, w celu uniemożliwienia przeniesienia biologicznego czynnika chorobotwórczego na inne osoby. Kwarantanna zaś to, zgodnie art. 2 pkt 12 powyższej ustawy, odosobnienie osoby zdrowej, która była narażona na zakażenie, w celu zapobieżenia szerzeniu się chorób szczególnie niebezpiecznych i wysoce zakaźnych. Obie te definicje łączy „odosobnienie osoby”, którego celem jest „uniemożliwienia przeniesienia biologicznego czynnika chorobotwórczego na inne osoby” czy też „zapobieżenie szerzeniu się chorób szczególnie niebezpiecznych i wysoce zakaźnych”. W omawianych sytuacjach dopuszczalne jest dokonanie czynności poza kancelarią, z tym zastrzeżeniem, że uzależnione jest to od zgody notariusza i może nastąpić przy podjęciu należytych środków ostrożności i odpowiednim zabezpieczeniu stron czynności oraz notariusza. Nie należy zapominać, że nawet osoba zarażona nie jest przy tym – co do zasady – pozbawiona prawa do dokonywania czynności w jednej z form notarialnych (zob. opinia POLINOT z dnia 15 marca 2020 r. dotycząca sytuacji prawnej notariuszy w obliczu zagrożenia zakażeniem i chorobą zakaźną wywołaną wirusem SARS-CoV-2 (COVID-19), teza III). W żadnym razie nie powinno się przy tym odczytywać normy art. 3 § 2 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie jako nakazu dokonania czynności poza kancelarią.
Osobną kategorią pozostają osoby zdrowe, które nie zostały narażone na zakażenie, ale które ze względu na obostrzenia wprowadzone na podstawie rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 20 marca 2020 r. w sprawie ogłoszenia na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu epidemii nie mają możliwości dokonania czynności notarialnej w kancelarii notarialnej. Wydaje się, że w odniesieniu do tych osób stan epidemii może wypełniać znamiona „szczególnych okoliczności” przewidzianych w art. 3 § 2 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. prawo o notariacie, przy czym nie można tu mówić o jakimkolwiek automatyzmie. Notariusz nadal zobowiązany jest do rozpatrzenia każdej sytuacji indywidualnie. Obecnie ocena powinna zostać dokonana dodatkowo przez pryzmat restrykcji wprowadzonych powyższym rozporządzeniem. Czym innym jest dokonanie czynności notarialnej z osobą starszą, w jej domu, co spowoduje zmniejszenie ryzyka zakażenia podczas podróży do kancelarii notarialnej, a jednocześnie zwiększy jej poczucie bezpieczeństwa. Czymś innym zaś, jest dokonywanie czynności z udziałem dewelopera oraz innych osób, w jego siedzibie. Można przyjąć, że w tej sytuacji ryzyko zakażenia jest takie samo jak przy dokonywaniu czynności w kancelarii. Deweloper nie dysponuje bowiem nadzwyczajnymi środkami bezpieczeństwa, które mogłyby uchronić jego, pozostałych uczestników czynności czy też notariusza.

Konkluzja: Stan epidemii wprowadzony na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej na pewno jest sytuacją wyjątkową. Nie powinien jednak prowadzić do automatycznego uchylenia zakazu dokonywania czynności poza kancelarią, a co najwyżej do złagodzenia oceny danego stanu faktycznego. Każda sytuacja winna być rozpatrzona indywidualnie przez notariusza. Ocena zaś powinna zostać dokonana przez pryzmat obostrzeń wynikających z rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 20 marca 2020 r. w sprawie ogłoszenia na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu epidemii oraz rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 24 marca 2020 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie ogłoszenia na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu epidemii, co może powodować złagodzenie oceny danego stanu faktycznego.

Autor: zastępca notarialny Krzysztof Grabicki

Tekst opinii – kliknij tutaj