Zakres pełnomocnictwa do złożenia oświadczenia spadkowego

Opinia Polskiego Instytutu Notarialnego

z dnia 01 kwietnia 2020 roku

dotycząca zakresu pełnomocnictwa do złożenia oświadczenia spadkowego

 

Normy prawne: art. 98 i 1018 k.c., art. 101 § 3 k.r.o.

Literatura: E. Skowrońska-Bocian, Komentarz do Kodeksu Cywilnego  Księga Czwarta Spadki Warszawa 2011; E. Gniewek (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2013,  A. Kidyba, Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki, wyd. IV. LEX, 2015; K. Pietrzykowski (red.), Komentarz KC, t. 2, Warszawa 2011, K. Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Spadki, Tom IVA Warszawa 2019, M. Gudowski (red.), Komentarz, 2017, t. VI, M. Fras (red) M. Habdas (red) Kodeks cywilny. Komentarz. Tom VI. Spadki (art. 922-1087). Wolters Kluwer Polska, 2019, M. Gutowski (red.), Kodeks cywilny. Tom III. Komentarz. Art. 627–1088. Wyd. 2, Warszawa 2019, M. Smyk, Pełnomocnictwo według kodeksu cywilnego, Warszawa 2010, A. Stempniak, Postępowanie w przedmiocie przyjęcia lub odrzucenia spadku  „Polski Proces Cywilny” 2011 nr. 3, J. Misztal-Konecka, Warunki skuteczności oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Forma oświadczenia i termin do jego złożenia, „Przegląd Sądowy” 2009/11–12, P. Reichel, Treść i forma oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, „Rejent” 2013/ 9; J. Barej, H. Zbrzeźna-Cąkała, Uwagi dotyczące dokumentowania oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku bądź też zapisu windykacyjnego w świetle analiz Zespołu Wizytacyjnego „Nowy Przegląd Notarialny” 2017, nr 1

 

  1. Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone przez pełnomocnika. Pełnomocnictwo do złożenia takiego oświadczenia powinno być pisemne z podpisem urzędowo poświadczonym (art. 1018 § 3 zd. 2 k.c.)
  2. W literaturze brak zgodności poglądów co do charakteru tego pełnomocnictwa. Większość autorów wskazuje, że jest to pełnomocnictwo szczególne, które musi wymieniać nie tylko osobę spadkobiercy, ale również jednoznacznie określać rodzaj oświadczenia (odrzucenie bądź przyjęcie spadku w oznaczony sposób)[1. E. Skowrońska-Bocian, Komentarz do Kodeksu Cywilnego Księga Czwarta Spadki Warszawa 2011, s. 246; J. Kremis, (w:) E. Gniewek, Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2013, art. 1018 Nb 6; E. Niezbecka, Art. 1018 pkt 6 (w:) A. Kidyba, Komentarz 2012, ; J. Misztal-Konecka, Warunki skuteczności oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Forma oświadczenia i termin do jego złożenia, „Przegląd Sądowy” 2009/11–12, s. 77; A. Stempniak, Postępowanie w przedmiocie przyjęcia lub odrzucenia spadku  „Polski Proces Cywilny” 2011 nr. 3, s. 59, P. Reichel, Treść i forma oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, „Rejent” 2013/ 9, s. 75; J. Barej, H. Zbrzeźna-Cąkała, Uwagi dotyczące dokumentowania oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku bądź też zapisu windykacyjnego w świetle analiz Zespołu Wizytacyjnego „Nowy Przegląd Notarialny” 2017, nr 1, s. 8; E. Skowrońska-Bocian, J. Wierciński, Art. 1018, Nb 6 (w:) M. Gudowski, Komentarz, 2017, t. VI,; J. Ciszewski, J. Knabe, Art. 1018 (w:) J. Ciszewski, Komentarz, 2014]. Przeciwnicy tego zapatrywania stwierdzają, że wystarczające jest pełnomocnictwo rodzajowe (umocowanie do przyjmowania lub odrzucania spadków, do których mocodawca został lub zostanie powołany), wskazując przy tym, że skoro żaden przepis tego nie wymaga, wystarczające jest pełnomocnictwo rodzajowe[2. M. Pazdan, (w:) K. Pietrzykowski, Komentarz KC, t. 2, 2011, s. 1204; M. Smyk, Pełnomocnictwo według kodeksu cywilnego, Warszawa 2010, s. 216, G. Gorczyński. Art.1018 nb 40, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. Tom VI. Spadki (art. 922-1087)., Wolters Kluwer Polska, 2019,]. Wyrażono także pogląd pośredni, według którego niezbędne jest określenie w pełnomocnictwie osoby spadkodawcy, natomiast nie jest konieczne wyraźne wskazanie, w jaki sposób pełnomocnik ma przyjąć spadek lub czy ma go odrzucić [3. Borysiak, Art. 1018, (w:) K. Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Spadki, Tom IVA Warszawa 2019,].
  3. Zgodnie z art. 98 zd. 2 k.c. do czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu potrzebne jest pełnomocnictwo określające ich rodzaj, chyba że ustawa wymaga pełnomocnictwa do poszczególnej czynności. Wymaganie pełnomocnictwa do sporządzenia poszczególnej czynności wynikać musi z ustawy, co oznacza, że wymagania tego nie można stawiać, gdy dla danej czynności żaden przepis ustawy go wyraźnie nie zastrzegł[4. Por. uzasadnienie uchwały SN z 8.03.2002r., III CZP 8/02, LEX nr 51699]. W przypadku oświadczenia spadkowego brak przepisu nakładającego wymóg pełnomocnictwa szczególnego.
  4. W doktrynie niejednolicie ujmowany jest charakter pełnomocnictwa alternatywnego, które obejmuje umocowanie do dokonania jednej spośród wymienionych w pełnomocnictwie czynności prawnych, a tym samym uprawnia pełnomocnika do wyboru czynności, której dokona. Część autorów uznaje takie pełnomocnictwo za postać pełnomocnictwa rodzajowego[5. M. Pazdan, Art.98, (w:) K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. T. I. Komentarz. Art. 1–44910, Wyd. 9, Warszawa 2018; K. Kopaczyńska-Pieczniak, Art. 98, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. Tom I. Część ogólna, wyd. II. Wolters Kluwer Polska, 2012, z powołaniem się na M. Piekarskiego (w:) Komentarz, t. I, 1972, s. 238, a także na wyr. SN z 4.11.1998 r., II CKN 866/97, OSNC 1999, nr 3, poz. 66], natomiast część autorów klasyfikuje je jako pełnomocnictwo szczegółowe[6. M. Smyk, Pełnomocnictwo…, s. 214, J. Grykiel, Art.98 (w:) M. Gutowski (red.), Kodeks cywilny. Tom I. Komentarz do art. 1–352, Warszawa 2018 Legalis]. Nie rozstrzygając powyższego sporu, można niewątpliwie stwierdzić, że pełnomocnictwo do złożenia oświadczenia spadkowego może przyjąć postać pełnomocnictwa alternatywnego, które pozostawia pełnomocnikowi możliwość wyboru rodzaju oświadczenia. Jest to zwykle uzasadnione tym, że w momencie udzielania pełnomocnictwa spadkobierca nie ma pełnej wiedzy co do stanu spadku, w szczególności co do istnienia bądź wysokości długów spadkowych. Pełnomocnik, mając na celu interes mocodawcy (i zwykle w porozumieniu z nim), podejmie stosowną decyzję co do rodzaju oświadczenia.
  5. Reasumując powyższe argumenty należy przyjąć, że pełnomocnictwo do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku (udzielane przez osobę mającą złożyć to oświadczenie) powinno wskazywać osobę spadkodawcy, natomiast nie jest konieczne wyraźne wskazanie, w jaki sposób pełnomocnik ma przyjąć spadek lub czy ma go odrzucić, ale może przybrać postać pełnomocnictwa alternatywnego.
  6. Pełnomocnictwa do złożenia oświadczenia spadkowego może udzielić także przedstawiciel ustawowy osoby, która ma złożyć takie oświadczenie[7. W. Borysiak, Art. 1018, (w:) K. Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Spadki, Tom IVA Warszawa 2019]. W praktyce notarialnej nader częstym przypadkiem jest sytuacja, gdy rodzic składa oświadczenie spadkowe jako przedstawiciel ustawowy swoich małoletnich dzieci[8. Odnośnie braku konieczności składania oświadczenia przez oboje rodziców por. opinię Polskiego Instytutu Notarialnego z dnia 10.01.2020 roku autorstwa dr. Marty Nowocień]. Niedopuszczalnym jest udzielenie przez rodzica pełnomocnictwa ogólnego do wykonywania wszystkich czynności z zakresu władzy rodzicielskiej, jednak dopuszczalne jest udzielenie pełnomocnictwa do dokonania oznaczonej czynności prawnej[9. Por. uzasadnienie uch. SN z 13.05.2015r., III CZP 19/15, OSNC 2016 nr 5, poz. 59]. Nie budzi wątpliwości w literaturze ani orzecznictwie, że oświadczenie o przyjęciu spadku wprost oraz oświadczenie o odrzuceniu spadku stanowi czynność przekraczającą zakres zwykłego zarządu[10. Por. uch. SN z 22.05.2018r., III CZP 102/17, OSNC 2018/12/110 oraz orzecznictwo powołane w jej uzasadnieniu], a zatem zgodnie z art. 101 § 3 k.r.o. rodzice nie mogą złożyć takiego oświadczenia bez zezwolenia sądu opiekuńczego. Natomiast oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza nie wymaga uzyskania zezwolenia sądu opiekuńczego. Z powyższych powodów pełnomocnictwo udzielane przez rodzica jako przedstawiciela ustawowego małoletniego dziecka zasadniczo zawsze powinno wskazywać rodzaj oświadczenia (przyjęcie albo odrzucenie spadku) względnie sposób przyjęcia (wprost lub z dobrodziejstwem inwentarza). Rodzic może ustanowić pełnomocnika do złożenia oświadczenia imieniem małoletniego dziecka do przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Rodzic może także ustanowić pełnomocnika do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku, względnie do przyjęcia spadku wprost – jednak z przyczyn celowościowych sytuacja taka zwykle nie będzie miała miejsca. W takim przypadku pełnomocnik może dokonać czynności po wydaniu zezwolenia przez sąd opiekuńczy i zgodnie z treścią tegoż zezwolenia. Powyższe zasady z mocy przepisów art. 156 i 178 k.r.o. znajdą odpowiednie zastosowanie w przypadku opieki i kurateli.
  7. Jak przyjął Sąd Najwyższy złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku przez osobę, w stosunku do której nie rozpoczął jeszcze biegu termin określony w art. 1015 § 1 k.c., jest bezskuteczne[11. Uch. SN z 18.10.2019r., III CZP 36/18, OSNC 2019/7-8/74]. Nie rozstrzygając o słuszności tego orzeczenia niewątpliwie należy dopuścić zarówno możliwość udzielenia pełnomocnictwa do złożenia oświadczenia spadkowego przed rozpoczęciem biegu terminu określonego w art. 1015 § 1 k.c., jak i możliwość udzielenia pełnomocnictwa przez przedstawiciela ustawowego przed uzyskaniem zezwolenia sądu opiekuńczego.

 

Autor: not. D. Celiński

Tekst opinii – kliknij tutaj