Pytanie o właściwy ustrój majątkowy

Opinia Polskiego Instytutu Notarialnego
z dnia 26 kwietnia 2021 roku

PYTANIE

Jaki ustrój majątkowy małżeński obowiązuje w 2021 roku w małżeństwie obywateli niemieckich, którzy w latach ’70 XX wieku zawarli związek małżeński w Polsce będąc obywatelami polskimi, a następnie oboje uzyskali obywatelstwo niemieckie i utracili obywatelstwo polskie? Niemiecki czy polski ustrój ustawowy majątkowy małżeński?

ODPOWIEDŹ

W małżeństwie tym obowiązuje ustrój wspólności ustawowej majątkowej małżeńskiej uregulowany polskim kodeksem rodzinnym i opiekuńczym.

STANA FAKTYCZNY

Obywatele polscy, urodzeni w Polsce zawarli w latach ’70 XX wieku związek małżeński w Polsce, w której wówczas stale mieszkali. Następnie wyjechali na stałe do Republiki Federalnej Niemiec. Po pewnym czasie oboje uzyskali obywatelstwo niemieckie oraz utracili obywatelstwo polskie. Nie zawierali umów majątkowych małżeńskich. Nie wystąpiły też żadne zdarzenia skutkujące powstaniem przymusowego ustroju majątkowego małżeńskiego. Obecnie małżonkowie chcą nabyć nieruchomość na terenie Polski.

STAN PRAWNY

W odpowiedzi na postawione na wstępie pytanie niezbędne będzie sięgnięcie do przepisów:

– ustawy Prawo prywatne międzynarodowe z dnia 4 lutego 2011 roku (PrPrywM). Ustawa ta wchodząc w życie dnia 16.05.2011 roku uchyliła ustawę o tej samej nazwie z dnia 12 listopada 1965 roku,
– Rozporządzenia Rady (UE) nr 2016/1103 z dnia 24 czerwca 2016 r. wdrażającego wzmocnioną współpracę w dziedzinie jurysdykcji, prawa właściwego oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach dotyczących małżeńskich ustrojów majątkowych  z dnia 24 czerwca 2016 roku,
– Decyzji Rady (UE) 2016/954 z dnia 9 czerwca 2016 r upoważniającej do podjęcia wzmocnionej współpracy w dziedzinie jurysdykcji, prawa właściwego oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w zakresie ustrojów majątkowych par międzynarodowych, obejmującej zarówno sprawy dotyczące małżeńskich ustrojów majątkowych, jak i skutków majątkowych zarejestrowanych związków partnerskich,
– Prawa prywatnego międzynarodowego zawartego w Rozdziale 2 ustawy wprowadzającej (niemiecki) kodeks cywilny (Einführungsgesetz zum Bürgerlichen Gesetzbuch – EGBGB)
– (polskiego) Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z dnia 25 lutego 1964 roku (KRO),
– (niemieckiego) kodeksu cywilnego (Bürgerliches Gesetzbuch – BGB).

UZASADNIENIE

W niniejszej sprawie pojawiło się pytanie czy w małżeństwie obecnie obywateli niemieckich, którzy byli obywatelami polskimi obowiązuje ustawowy ustrój majątkowy małżeński wynikający z przepisów prawa niemieckiego czy polskiego. Na gruncie art. 1363 BGB ustawowym ustrojem majątkowym małżeńskim jest ustrój odpowiadający w swej istocie polskiej rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków. Art. 31 KRO w polskim porządku prawnym jako ustrój ustawowy wskazuje wspólność ustawową majątkową małżeńską.

Występowanie w stanie faktycznym objętym niniejszą opinią elementów prawa polskiego i niemieckiego obliguje do sięgnięcia do przepisów obowiązującego w Polsce Prawa prywatnego międzynarodowego. Materia właściwości przepisów w sprawach małżeńskich jest uregulowana w Rozporządzeniu Rady (UE) nr 2016/1103 z dnia 24 czerwca 2016 r. wdrażającym wzmocnioną współpracę w dziedzinie jurysdykcji, prawa właściwego oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach dotyczących małżeńskich ustrojów majątkowych z dnia 24 czerwca 2016 roku. Rozporządzenie to ma rangę nadrzędną wobec ustaw krajowych. Jednakże rozporządzenie to nie obowiązuje na terenie wszystkich Państw Unii Europejskiej. Obowiązuje ono na obszarze państw objętych Decyzją Rady (UE) 2016/954 z dnia 9 czerwca 2016 r upoważniającą do podjęcia wzmocnionej współpracy w dziedzinie jurysdykcji, prawa właściwego oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w zakresie ustrojów majątkowych par międzynarodowych, obejmującej zarówno sprawy dotyczące małżeńskich ustrojów majątkowych, jak i skutków majątkowych zarejestrowanych związków partnerskich. Zgodnie z tą decyzją Rozporządzenie Rady (UE) nr 2016/1103 nie obowiązuje na terenie Rzeczypospolitej Polskiej, natomiast jest częścią porządku prawnego Republiki Federalnej Niemiec. Na tym etapie dokonywania subsumcji Rozporządzenie to nie znajduje zastosowania.

Jak wskazuje art. 1 PrPywM ustawa ta reguluje właściwość prawa dla stosunków z zakresu prawa prywatnego związanych z więcej niż jednym państwem. Zastosowanie zatem znajduje art. 51 PrPywM regulujący skutki zawarcia małżeństwa. Zgodnie z tym przepisem stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami podlegają każdoczesnemu wspólnemu prawu ojczystemu. Zastosowany w tym przepisie łącznik intertemporalny „każdoczesnemu” oznacza, iż norma w nim zawarta odnosi się do wspólnego prawa ojczystego małżonków w chwili czynności[1],  której skutki mają być przedmiotem oceny w oparciu o wskazane normy PrPywM. W tym przypadku z chwili dokonywania rozporządzenia majątkiem i nabycia majątku[2]. Rozstrzygnięcie zawarte w art. 51 PrPywM nieuchronnie prowadzi do wniosku, iż prawem właściwym jest prawo niemieckie będące obecnie wspólnym prawem ojczystym małżonków. Odesłanie do norm niemieckich pozwala na przyjrzenie się sprawie z perspektywy tego prawa. Jak już wspomniano częścią porządku prawnego Republiki Federalnej Niemiec jest Rozporządzenia Rady (UE) nr 2016/1103 z dnia 24 czerwca 2016 r. wdrażającego wzmocnioną współpracę w dziedzinie jurysdykcji, prawa właściwego oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach dotyczących małżeńskich ustrojów majątkowych z dnia 24 czerwca 2016 roku. W rozdziale III tego Rozporządzenia uregulowane jest prawo właściwe w sprawach małżeńskich. Jak wskazuje przepis art. 69 ust. 3 tego Rozporządzenia Rozdział III ma zastosowanie wyłącznie do małżonków, którzy zawarli związek małżeński lub którzy wskazali prawo właściwe dla ich małżeńskiego ustroju majątkowego po dniu 29 stycznia 2019 r. W rozpatrywanej w niniejszej opinii sprawie związek małżeński został zawarty w latach ’70 XX wieku i nie doszło do wskazania prawa, zatem Rozporządzenie Rady (UE) nr 2016/1103 nie znajduje tu zastosowania. To prowadzi do konieczności spojrzenia na ten stan faktyczny przez pryzmat norm niemieckiego Prawa prywatnego międzynarodowe zawartego w Rozdziale 2 ustawy wprowadzającej (niemiecki) kodeks cywilny (Einführungsgesetz zum Bürgerlichen Gesetzbuch – EGBGB). Zgodnie z art. 220 ust. 3 zdanie 2 EGBGB w odniesieniu do skutków majątkowych małżeństw zawartych po 31 marca 1953 roku, a przed 9 kwietnia 1983 roku w odniesieniu do okresu po 8 kwietnia 1983 r. zastosowanie ma art. 15 w wersji obowiązującej do 28 stycznia 2019 r. włącznie.  Art. 15 ust. 1 EGBGB w tej wersji stanowił, że małżeńskie skutki małżeństwa reguluje prawo, które reguluje ogólne skutki małżeństwa w chwili zawarcia małżeństwa. Ogólne skutki małżeństwa w wersji obowiązującej do 28 stycznia 2019 r. włącznie wskazuje art. 14 EGBGB Ogólne skutki małżeństwa podlegają:

1. prawu państwa, do którego należą oboje małżonkowie lub do którego ostatnio należeli w czasie trwania małżeństwa, jeżeli jedno z nich nadal należy do tego państwa, w przeciwnym razie,
2. prawu państwa, w którym oboje małżonkowie mają miejsce zwykłego pobytu lub w którym ostatnio mieli miejsce zwykłego pobytu w czasie trwania małżeństwa, jeżeli jedno z nich nadal ma tam miejsce zwykłego pobytu, alternatywnie
3. prawu państwa, z którym małżonkowie są zbiorowo najściślej związani w inny sposób.

Zatem dla oceny skutków majątkowych małżeństwa zawartego po 31 marca 1953 roku, a przed 9 kwietnia 1983 roku w odniesieniu do skutków po 8 kwietnia 1983 r. ma wspólne prawo ojczyste małżonków z chwili zawarcia związku małżeńskiego[3]. W niniejszej sprawie wspólnym prawem ojczystym małżonków w chwili zawarcia małżeństwa była Polska. Prawo niemieckie wskazało jako prawo właściwe w sprawie skutków majątkowych zawarcia małżeństwa prawo polskie. Prima facie mogłoby się zatem wydawać, że kręcimy się w kółko gdyż prawo polskie odsyła do prawo niemieckiego i odwrotnie. Nastąpiło zwrotne odesłanie. Norma zawarta w art. 5 PrPrywM każe się w tym miejscu zatrzymać stanowiąc, ze jeżeli prawo obce, wskazane jako właściwe przez PrPrywM, każe stosować do danego stosunku prawnego prawo polskie, stosuje się prawo polskie.

Ergo w niniejszej sprawie prawem właściwym jest prawo polskie, w którym ustawowym ustrojem majątkowym małżeńskim jest wspólność ustawowa.

Autor: notariusz Krzysztof Beger-Smurzyński

[button link=”http://polinot.pl/wp-content/uploads/2021/04/Opinia-w-sprawie-statusu-ustroju-majatkowego-malzenskiego-Polakow-w-Niemczech_26_04_2021-Beger-Smurzynski.pdf” newwindow=”yes”] Tekst opinii[/button]

[1] J. Poczobut Jerzy (red.), Prawo prywatne międzynarodowe. Komentarz, Lex, Przedmowa nr 91

[2] Tak też Twardoch w M. Pazdan (red.), Prawo prywatne międzynarodowe. Komentarz, Warszawa 2018, nb 21.

[3] R. Süß, Deutsches Internationales Familienrecht, w: R. Süß, G. Ring (red.), Eherecht in Europa, Bonn 2021 (Zerb Verlag), s. 209-210.